रमाइलो तालुडाँडा


बिदाको दिन भएकाले केही फुस्रद मिल्यो । सधैंको पढाइ र कामले वाक्क भएकाले साथीहरुबीच 'ह्याङआउट'का लागि घुम्न जाने सल्लाह भयो । हामी धुलिखेलका विभिन्न ठाउँहरु चहार्न थाल्यौं ।

धुलिखेल नेपालकै एकमात्र ठाउँ हो जहाँबाट सबैभन्दा धेरै हिमालहरुको अवलोकन गर्न सकिन्छ । पश्चिममा अन्नपूर्ण र पूर्वमा सगरमाथासम्मका ३१ वटा मनोरम हिमाल एकै ठाउँमा बसेर अवलोकन गर्न पाउँदा पर्यटकहरु आफूलाई पनि हिमालको चुचुरोमै पुगेको महसुस गर्दछन् ।

"वाह ! सच व्युटिफुल माउन्टेन्स्"- पारिलो घामको प्रकाश उत्तरको हिमश्रंृखलामा ठोक्किँदा नेपाल घुम्न आएका केही विदेशी पर्यटकहरु धुलिखेलबाट ती दृश्यलाई क्यामारामा कैद गर्दै थिए । "काठमाडौंबाट नजिक भए पनि प्रदुषणबाट टाढा रहेछ" - काठमाडौंकी रश्मी अग्रवालले भनिन् । "चिसो र स्वच्छ भएकाले पनि धेरैजसो पर्यटकहरुले धुलिखेललाई आफ्नो गन्तव्यस्थल बनाउँछन् होला"- सँगै रहेका स्यामुएल क्षेत्रीले अनुमान गरे । नेपालको एक महत्वपूर्ण पर्यटकीय स्थल मानिने धुलिखेलमा केही समयअघि हजार-सिँडी निर्माण भएको छ । हजार सिँडी चढ्दै जाँदा केही पर गौतम बुद्धको ठूलो मूर्ति देखिन्छ । ठट्टा गर्दै नेपालगाजका अनिस रेग्मीले बुद्धको मूर्तितिर देखाए- "हेर त बुद्धले आफ्ना चेलाहरुलाई पाठ सिकाउँदै छन् ।"

हिउँदमा घमाइलो दिन भए धुलिखेल वरिपरीको रमाइलो दृश्य अवलोकन गर्न सकिन्छ । पुस माघको चिसोमा कुइराले वरिपरीका खाल्डाहरु पुर्दा भने आफू आकाशमा बादलहरुबीच हराएझैं लाग्छ । घामको प्रकाश धमिलिँदा वरिपरी कुइरोले ढाकेको हुन्छ । महाभारत र रामायणजस्ता टेलिश्रृंखलाहरुमा देवता र राक्षसहरु बादलमाथि शयर गरिरहेजस्तै । मैले पहिलोपटक 'प्लेन'मा यात्रा गर्दा यस्तै महसुस गरेको थिएँ ।

धुलिखेल शहरभन्दा करिब २ किलोमिटर उत्तर-पश्चिममा एउटा अग्लो डाँडो छ । विशेषगरी काफल ऐसेलु र लालीगुराँस वनभरी हुँदा निकै चर्चामा आउने यो ठाउँ काठमाडौं विश्वविद्यालय लगायत अन्य कलेजका विद्यार्थीहरुमाझ तालुडाँडाको नामले परिचित छ । हुन त प्राकृतिक रुपमा यो ठाउँ जति सुन्दर छ त्यति चर्चा भने यसले पाउन सकेको छैन । तर पनि विभिन्न ठाउँबाट धुलिखेल घुम्न आउनेहरुका लागि यो डाँडो एउटा रमणीय स्थल बन्न सक्छ । कारण तालुडाँडाको रुपमा परिचित भएपनि यस ठाउँबाट वरिपरीको दृश्यावोलोकन हरियाली र मनोरम पाइन्छ ।

एउटा साथीले छेउमा आएर सोध्यो "यसलाई किन तालुडाँडा भनिएको" खास उत्तर के हुनुपथ्र्यो मलाई पनि थाहा थिएन । तर डाँडाको टुप्पो पुग्नलाग्दा केही भिरालो चउर देखियो । "तालुजस्तै खाली ठाउँ भएकाले" मैले चित्तबुझ्दो उत्तर दिने प्रयास गरें । यहाँका स्थानीयबासीहरु यस ठाउँलाई तालुडाँडा भन्न रुचाउँदा रहेनछन् । कसैले गोसाइँस्थान त कसैले चण्डेश्वरी वन । जे भएपनि यूवाहरुमाझ यो ठाउँ तालुडाँडाकै नामले चिनिन्छ ।

डाँडाको टुप्पोमा एउटा टावर छ जहाँबाट उत्तरको हिमश्रंृखला प्रष्ट देखिन्छ । दक्षिणको अग्लो महाभारत पर्वत र वरिपरीका अन्य हरिया डाँडाहरु देख्दा आफू स्वर्गमा भएको महसुस जोकोहीले गर्छ । टावरमा चढेपछि स्वच्छ हावामा रमाउँदै काठमाडौंकी रमिता महर्जन भन्दै थिइन्- "अब त पटकपटक आउँछु फुस्रद मिल्नेबित्तिकै यहाँ आउने योजना बनाइहाल्छु ।" उनी पूर्वमा पाँचखाल उपत्यका र पश्चिममा काठमाडौं उपत्यकालाई समेत त्यहींबाट चियाउने प्रयास गर्दै थिइन् । टाढैबाट तालुडाँडालाई हेर्दा कहिलकाहीं यो आकाशमा झुण्डिएको जस्तो भान हुन्छ । मैलै मनमनै सोचें सायद बेबिलोनको 'हेङ्गिङ गार्डन' पनि यस्तै हुनुपर्छ ।

हराउँदैछ हरियाली


धुलिखेल वरिपरीका केही ठाउँहरुमा एग्जाभेटरले आफ्ना नङ्ग्रा फैलाइरहेको देख्दा भने हामी चिन्तित भयौं । "अब यो सुन्दरता पनि धेरै दिन नरहनेभो" छेउमा रहेका सुनिर पाण्डेले यसो भनिरहँदा मैले कवि मनप्रसाद सुब्बालाई सम्झें । केही महिनाअघि दार्जिलिङबाट काठमाडौं विश्वविद्यालय आउँदा उनले काभ्रेको अथाह सौन्दर्य देखेका थिए । विशेषगरी खेतका गरा र कान्लाले उनलाई लोभ्याएको थियो । बयेली खेल्दै गरेको हरियो बालीमै उनको मन हराएको थियो । तर उनी काभ्रेको हरियाली वातावरणप्रति चिन्तित थिए । भन्दै थिए-"यी खेतका गराहरु पनि मासिदैछन् र काभ्रेको सुन्दरता पनि बिलाउँदैछ ।"

आज धुलिखेल आसपासका क्षेत्रहरुमा यस्तै परिवर्तन आउन थालेको छ । हरिया डाँडाहरुलाई सम्याई प्लटिङ गर्ने कार्य अत्यधिक बढेको छ । प्लटिङ् कार्यका कारण आसपासका यी डाँडाहरु मासिन थालेपछि भने धुलिखेलले आफ्नो भेष बदल्दैछ । हिजोसम्म हरिया बुट्यान र घाँसले भरिएका भिराला डाँडाहरु रुखो चउर बन्न थालेका छन् । जसकारण धुलिखेलको सौन्दर्य बिस्तारै हराउँदैछ । यसतर्फ भने कसैको ध्यान जान सकेको छैन ।

स्वदेशमै फल्छ सुन


काभ्रे पाँचखालका राजन न्यौपाने करिब डेढ दशकअघि नेपाल आएका हिमाल आरोहीले कफी पिएको देख्दा 'के खाएको होला' भन्ठान्थे । अहिले उनमा कफी पिउने लत नै बसिसकेको छ । आँगनको डिलमा बसेर कफी पिउँदै उनी भन्छन्-'कफीखेतीले जीवनस्तर बढाउन थालेपछि त नेपालका पाखाबारी यसैले भरिन थालेका छन् ।'
हिमालको चिसो छल्न आरोहीहरुले झोलामा बोकेर ल्याउने गरेको त्यही कफी अहिले नेपालबाट सैयौं टन विदेश पुग्छ । भिरपाखामा कतै कतै मात्र देख्न पाइने 'रातादाने' कफीले अहिले नेपालको हिमालीदेखि पहाडी भू-भागका हजारौं हेक्टर जमिन ओगटेको छ । यति मात्र होइन केही अघिसम्म कफीको नामसम्म नसुनेका किसानहरु यति बेला त्यही कफी फलाएर बर्षेनी करोडौं रुपैयाँ आम्दानी गर्न सक्षम भइसकेका छन् ।
भिर पाखामा समेत सजिलै फलाउन सकिने नेपाली कफीको माग अहिले विदशी वजारमा निकै बढेको छ । विदशी वजारमा यसको बढ्दो मागसँगै किसानमा पनि कफी खेतीप्रति निकै उत्साह थपिएको छ । पैसा कमाउने सपना लिएर विदेशीने कतिपय नेपाली युवाहरुलाई समेत कफीखेतीले लोभ्याएको छ । काभ्रे तिमालका रविन्द्र मैनाली भन्छन् 'स्वदेशमै सुन फलाउन सकिने रहेछ विदेशमा गएर अर्काका लागि दुःख गर्नु त व्यर्थ रहेछ ।' हुन पनि कफीखेतीबाट प्रसस्त धन आर्जन गर्न थालेका यहाँका किसानहरु नेपाली कफीलाई 'पाखामा फल्ने रातो सुन' भन्दछन् ।
कफीखेतीबारे पर्याप्त ज्ञान नभएकै कारण केही अघिसम्म 'दाउरा बाल्न पनि नहुने रुख' भन्दै फडानी गरिएका कफी घारीमा अहिले भने नयाँ विरुवा हुर्केका छन् । वजारको चाँजोपाँजो नमिल्दा कफीका रुख नै फाँड्ने गुल्मी पाल्पा कास्की काभे्र लगायत स्थानका किसानलाई अहिले व्यापारीले मागेजति कफी पुर् याउन धौ-धौ परेको छ । नेपाली वजारको भन्दा विदशी वजारको बढ्दो मागका कारण व्यावसायीहरु पनि कफी किन्न किसानका घर-घरमा पुग्ने गरेका छन् । सुरुका केही वर्ष जापानमात्र निर्यात भएको नेपाली कफीको वजार अहिले अमेरिका अष्ट्रेलियाजस्ता मुलुकसम्म पनि विस्तार भइसकेको छ । राजधानीस्थित ुद अर्गानिक भिलेजुका प्रबन्ध निर्देशक समीर नेवा भन्छन् - "रासायनिक मल र विषादिको प्रयोग नगरिएकाले यहाँको कफीले विदशी वजारमा स्वतःस्फूर्त 'अर्गानिक कफी' को मान्यता समेत पाएको छ ।"
कफीको वास्तविक स्वाद थाहा पाएर पनि नेपालीले भने अहिलेसम्म शुद्ध कफी पिइरहेका छैनन् । व्यावसायीहरु भन्छन्- "यति ठूलो परिमाणमा विदेश निर्यात भएको नेपाली कफी आफ्नै देशमा भने कमैमात्र प्रयोग हुन्छ । नेपालका केही कूटनीतिक नियोग ठूला खाले होटल र केही अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाका कार्यालयमा नेपाली कफी प्रयोग गर्ने चलन भर्खरै सुरु भएको छ ।" नाम चलेका कफीसपलगायत राजधानी र बाहिरका होटलहरुमा समेत बाहिरबाट आयातित 'नेस्कफी' कै प्रयोग हुन्छ । नेपाली कफी विदेशी मुखलाई स्वादिलो भए पनि घुलनशील नभएका कारण प्रयोगमा कमी आएको व्यावसायी फूलकुमार लामा बताउँछन् । भन्छन्- "नेपालमा टुकि्रएका वियाँको पाउडर बनाउने मेसिन नभएकाले नेस्कफी बन्ने भाग त्यत्तिकै खेर जाने गरेको छ ।"